آموزش الکترونیکی در دانشگاههای علوم پزشکی

گسترش روز افزون دسترسي به سخت افزارها و نرم افزارهاي مناسب براي آموزش الكترونيكي، به خصوص توسعه شـبكه جهان گستر وب و تولید محتوای الکترونیکی، افق جديدي را پيش روي موسسات آموزشي نهاده است. اهميت اين مسئله در حوزه علوم پزشكي كـه بـا جان انسانها سر و كار دارد دو چندان است، زيرا علاوه بر مسائل آموزشي، پژوهشي، و توليـد محتوا، درمـان صـحيح و اصولي بيماران نيز در سايه آشنايي با اطلاعات روز آمد و روشهاي جديد امكان پذير اسـت. بـدين لحـاظ علـم پزشـكي از دستاوردهاي فناوري اطلاعات به سرعت و با همه امكانات بهره مي گيـرد تـا اطلاعـات مـورد نيـاز را از طریق تولید محتوای الکترونیکی سـريعاً در دسـترس پزشكان قرار دهد. اين مقاله به بررسي جايگاه آموزش الكترونيكي در علوم پزشكي مي پردازد.

 براي پياده سازي آموزش الكترونيكي در حوزه علوم پزشكي وتولید محتوای الکترونیکی بـه يـك سـري از زيـر سـاختها و اسـتانداردها و مهارتهايي نياز است كه قبل از پرداختن به آموزش الكترونيكي بايد مورد توجه دانشگاههاي علوم پزشكي قرار گيـرد . ايـن زير ساختها و استانداردها نقش ويژه اي در موفقيت اجراي آموزش الكترونيكي و تولید محتوای اثر بخش  ايفا مي كنند.
با عنايت به مزايايي كه آموزش الكترونيكي ذاتاً آن را داراست در لزوم توسعه آموزش الكترونيكي علـوم پزشـكي ترديـدي وجود ندارد ولي آنچه كه مهم است نحوه دسترسي موثر به اين نوع از آمـوزش اسـت . لـذا پيـشنهاد مـي گـردد بـا تطبيـق فرايندهاي موجود در دنيا و با استفاده از تجارب كشورهاي سرآمد در اين زمينه مناسـب تـرين روش آمـوزش الكترونيكـي و تولید محتوا انتخاب و نسبت به پياده سازي آن اقدام شود.

دنياي امروز دنياي علم، دانـش، و اطلاعـات اسـت وپيشرفت هر جامعه بر پايـه گـسترش اطلاعـات قـرارگرفته است. از آنجائي كه طبيعت آموزش عالي، ايجاد اطلاعـات و محتوای الکترونیکی ومبادلـه دانـش اسـت، معقـول اسـت كـه بپذيريم تحولات فن آوري اطلاعات و تولید محتوای الکترونیکی ،دانـشكده هـا و دانشگاهها را متحول خواهد كرد و اين مطلب اجتناب ناپذير به نظر مي رسد.

اين تغييرات منجر خواهد شـد كـه تعـاريف مجـددي بـراي نقـش، نيازها و تـوقعات دانشجـو، دانشكـده واعــضاي هيــات علمــي ايجــاد شــود و ســاختار و عملكردهاي دانشگاه دچار تغييرات بنيادين شود.

با تولید محتوای الکترونیکی و آموزش الکترونیکی محدوده ها و حيطه هاي فيزيكي آموزش و يـادگيري همانند ديوارهـاي دانـشگاه و كـلاس از بـين رفتـه وعرضه و يادگيري دانش در هر نقطـه ممكـن خواهـد شـد. دانـشگاه هـايي كـه بـراي آينـده برنامـه ريـزي نمي كنند از اين قافله به شدت عقب خواهند افتاد. بـه نظر مي رسد دانشگاههاي علوم پزشكي بـراي توفيـق در رقابت با دانشگاههاي ديگر جهان، جوابگـويي بـه طيـف عظيمـي از دانـشجويان و هـم چنـين بـرآورده ساختن نيازهاي جديـد چـاره اي جـز پـرداختن بـه تولید محتوای اثر بخش و آموزش الكترونيكي نداشته باشند.
امروزه آموزش پزشكي در هر دو سطح كارشناسـي و تحصيلات تكميلي به يك چالش واقعي تبـديل شـدهاسـت. حجـم اطلاعـات در علـوم پزشـكي بـا چنـان ســرعتي در حــال افــزايش اســت كــه بــسياري ازمتخصصان اين حوزه را دچار مشكلات اساسي كرده است. آموزش الكترونيكي به علت ويژگـي دسترسـي جهاني آن و فرصت براي اجراي طرحهـاي منعطـف، فوايد مهمي را براي تداوم آمـوزش پزشـكي پيـشنهادمي كند .با گسترش و پيشرفت آمـوزش الكترونيكـي و تولید محتوای استاندارد، آمـوزش علوم پزشكي از آن در زمينه هـاي مختلـف از جملـه آمـوزش جراحـي، راديولـوژي و سـونوگرافي، علـوم آزمايشگاهي، علوم بهداشـتي، آمـوزش دندانپزشـكي، ژنتيك، صرع، ايمونولوژي، بيهوشي، فيزيـك پزشـكي، مديريت وزن، طب سالمندان، علـوم پرسـتاري، طـب اورژانس و حوادث و .... بهـره جـسته اسـت و رونـد استفاده از آن رو به گسترش است.

تعاريف آموزش الكترونيكي

آموزش الكترونيكـي بـه آموزشـي دلالـت دارد كـه از طريق تولید محتوای الکترونیکی فنـاوري الكترونيكـي ارائـه مـي شـود و شـامل آموزش ارائه شده از طريق يك محدوده از فناوريها از قبيل اينترنت، تلويزيون، نوارويدئويي،آموزش از طریق موبایل و آموزش مبتني بر رايانه است .آموزش الكترونيكـي  و تولید محتوای الکترونیکی يـك فراينـد جديـد در آمـوزش است كه بر اساس تطبيق فناوريهـاي رايانـه اي شـده،چند رسانه اي و پردازشگرها است. كاربرد آن به طور جدي مفهوم آموزش استاد محور را به فرايند آمـوزش دانشجو محور تغيير داده اسـت. آمـوزش الكترونيكـي انعطاف زيادي را در روش های آموزشي، مـديريت محتوا، تولید محتوا و تعامل همزمان و غير همزمـان بـين اسـتادان ودانشجويان، سازمان دهـي و سـاختار دوره، طرحهـاي آموزشي، و بالاخره ارزيابي دانشجو پيشنهاد مـي كنـد . آموزش الكترونيكي اسـتفاده از فنـاوري شـبكه بـراي ايجاد، تسريع، ارائه و تسهيل آمـوزش در هـر زمـان و مكان است .
<درك استوكلي> آموزش الكترونيكي را چنين تعريـف مي كند: آموزش الكترونيكي ارائه آمـوزش يـا برنامـه آموزشي از طريق وسايل الكترونيكـي اسـت. آمـوزش الكترونيكي شامل استفاده از رايانـه یا موبایل يـا ديگـر وسـايل الكترونيكي در چندين روش براي تدارك آمـوزش يـا مواد آموزشي است . آمــوزش الكترونيكــي جاذبــه اي بــراي آن دســته از دانشجوياني است كـه يـا بـه دنبـال آمـوزش خاصـي هستند كه در برنامه هاي سنتي به سهولت در دسترس نيستند، يا دور از موسسات آموزشي زندگي مي كننـد،و يا به دلايل مختلفي تمايل دارند دوره خودشان را با سيستم ديگري تكميل نمايند .آموزش الكترونيكي، استفاده از رايانه و اينترنت بـراي وارد شدن به سايت يك دوره جهت دسترسي به مواد آموزشي و محتوای الکترونیکی دوره و ابزارهـاي ارتبـاطي اسـت كـه خـود مي تواند هـم گرايـي آمـوزش و اينترنـت نيـز تلقـي شود.

مزاياي آموزش الكترونيكي

تولید محتوای الکترونیکی و آمــوزش الكترونيكــي از مزايــاي زيــادي بــراي دانشجويان، اساتيد، توسعه دهندگان و طراحـان مـوادآموزشي، و هم چنين براي مديران موسسات آموزشي برخوردار است كه به برخي از آنها اشاره مي شود :
1-دروس ديجيتالي كه با استفاده از روشها يا مدلهاي آموزشي خوب (شامل تولید فایلهای صوتی (پادکست) ، فیلم های آموزشی ، تولید برنامه های تعاملی ،تولید ورا کتاب و تولید اپلیکیشن اندروید)طراحي شده اند مي توانند تاثير مثبتـي بر روي آموزش بينندگان داشـته باشـد. درسـي كـه ازچند رسانه استفاده مي كند جالـب توجـه اسـت، هـمچنين تجربه شبيه سازي شده و آموزش از طريق بازی نيز مي تواند براي يادگيرندگان خوش آيند باشد.

2-آمـوزش الكترونيكـي تعامـل بـين دانـشجويان و اساتيد را سرعت مي بخشد كه اين تعامـل خـود فهـم اطلاعات را برمي انگيزد.
3-زمان و هزينه مسافرت براي دانـشجويان كـاهش مي يابد .
4-دانشجو مي تواند با سـرعت تحـصيل نمايـد بـطوري كـه از قـسمتهاي آسـان درس بگـذرد و بـرای بخشهاي مشكل درس وقت بگذارد .
5-دانشجويان از نظر فيزيكي از دانشگاه جدا هستن و مي توانند در خانه و در زمان دلخواه خود تحـصيل نمايند .
6-استفاده از منابع سمعي و بصري و چند رسانه ای به عنوان وسايل آموزشي امكان پذير است.
7-ارزيابي آموزش از طريق آزمون و ديگر فعاليتها آنلاين انجام مي شود .
8-امكان خوانـدن مـواد آموزشـي هـم بـه صـورت آنلاين و هم ذخيره كردن آنها براي مطالعه در زمانهای بعدی براي دانشجويان ميسرمي شود.
9-آموزش آنلاين، دانشجويان را به موضوعات مورد علاقه آنها مي كشاند. مطالعات نشان مي دهـد كـه بـه علت تنوع روشهاي آموزشي اسـتفاده شـده يـادگيری آنها در مقايسه با آموزش سنتي بيشتر است .
10-در آموزش الكترونيكي امكـان انتخـاب از يـك محدوده وسيع از دوره ها براي برآوردن نيازها وجـود دارد .
11-در آموزش الكترونيكي انعطاف پذيري در زمـان و روش ارائه وجود داشته و وجـود محـيط آموزشی متمركز امكان به دست آوردن بازخورد فوري را فراهم مي كند.

شش اصل آموزش الكترونيكي موثر

1-اصل چند رسانه اي: افزودن گرافيكها مـي توانـد يادگيري را بهبود بخشد. گرافيك بـه انـواع گونـاگون تصاوير مانند گرافيكهاي ثابت همانند خطوط، جداول و عكسها و گرافيكهاي متحرك مانند انيميشن و فـيلم اطلاق مي شود. اگر چه گرافيك هامي توانند يادگيري را افزايش دهند ولي انتخاب نوع گرافيكي كه با متن و هدف سازگار باشد خيلي مهم است .
2-اصل مجاورت: قرار دادن متن در نزديكي گرافيكهاویا داخل گرافیکها (اینفوگرافیکها) يادگيري را بهتر مي كند. مجاورت به هم رديف بـودن گرافيكها و متن بر روي صفحه نمايش اشاره مي كنـد يعني آنها بايد نزديك هم قرار بگيرند .
3-اصــل مداليتــه: توضــيح دادن ســمعي و بــصري گرافيكها يادگيري را بيشتر مي كند. اين كار خصوصاً در مورد توضيح شفاهي يك انيميشن يا يـك تـصوير پيچيده در غالب فایلهای صوتی و یا توید فیلم آموزشیه موضـوعي كـه تقريبـاً مـبهم و ناآشناسـت كاربرد دارد .
4-اصل اضافه كردن: توضيح دادن گرافيكها به طورشفاهي و همراه با مطالـب اضـافي ممكـن اسـت بـه يادگيري لطمه بزند. تحقيقات نشان مي دهد كه وقتي كه يك گرافيك با تركيبي از متن و بيان همراه اسـت يادگيري را تحت تاثير خود قرار مي دهد.
5-اصل يكپارچگي: استفاده بي دليل از تصاوير، مـتن و صدا مي تواند به يادگيري لطمه بزند. مـثلا افـزودن بازي يا روشهاي ديگر در آموزش صحيح نيست.
6-اصل ويژه سازي: از روش صحبت يا محاوره بايد براي ياد دادن استفاده كرد. اين اصول، اساس يادگيري الكترونيكـي هـستند چـرا كـه برنامـه هـاي آمـوزش الكترونيكي بايد بر پايـه تركيبـي از گرافيكهـا، مـتن و صدا باشند تا مفهوم را القا كنند .

كاربردهاي آموزش الكترونيكي در علوم پزشكي

1-آموزش الکترونیکی در دانشگاهها

اكنون روشهاي مختلف آموزش الكترونيكي و تولید محتوای الکترونیکی به صورت همراه با استاد يا بـه گونـه خودآمـوز در حـوزه هـاي مختلف استفاده مي گردند. تلفيق آموزش الكترونيكـي با آموزش معمول مي تواند از نمايش مطالب آموزشي ساده نظير عكس در هنگام تـدريس تـا شـبيه سـازي واقعيت(واقعيت مجازي)متفاوت باشد .

2-آموزش الکترونیکی مداوم به كادر پزشكي

با توجه بـه پيـشرفتهاي سـريع در همـه علـوم، كـادرپزشكي نياز به آموزش دارند كه به طور منظم، ادواري و موثر به آنان داده شـود . آمـوزش مـداوم فعاليتهـاي آموزشي است كه جهت ابقاي توسعه يا افزايش دانش و مهارت و تواناييهـاي شـغلي گـروه پزشـكي انجـام مي گردد تا بتوانند خدمات بهتري به بيماران و مردم و يا گروههاي تخصصي ارائه دهنـد. ايـن آموزشـها بـه صورت الكترونيكي و با داشتن محتوای الکترونیکی اثر بخش مـي توانـد بـا مقبوليـت بهتـر بـر اساس انتخاب آمـوزش گيرنـده در هـر جـا و در هـر زمان كه وي مايل است به او داده شود.

3-آموزش الکترونیکی به بیماران

آموزش شيوه هاي صحيح زندگي يكـي از معيارهـاي اصلي بهبود بيماران است. روشهاي رايج معمولا زمان كمي در اختيار بيمار قرار مي دهد تـا آمـوزش ببيننـد، علاوه بر آن وي ممكن است برخي نكات كليدي را از دسـت بدهـد و يـا پزشـك مـشكلاتي ماننـد موانـع اجتماعي يا شرعي در ارائه مطالب داشته باشد. تلفيـق روشهاي فعلي آموزش با آمـوزش الكترونيكـي سـطح سلامت جامعه را به گونه موثري بالا خواهد برد. ايـن آموزش سبب مشاركت جدي بيماران در روند درمـان خواهد شد و در كشورهاي پيشرفته اغلب بيمارستانها ايــن نــوع آموزشــها را بــا اســتفاده از فنــاوري هــاي اطلاعات و ارتباطات و محتوای الکترونیکی موثردر قالب مراكز آمـوزش بيمـار وخانواده انجام مي دهند.

4-آموزش الکترونیکی عمومي

مهمترين قسمت تاثيرگذار بر سطح سلامت جامعـه را آمـوزش عمـومي تـشكيل مـي دهـد و در روشـهاي آموزشي در بسياري از جنبـه هـا بـا آمـوزش بيمـاران مشترك است. آموزش عمـومي بـا اطـلاع رسـاني بـه موقع مي تواند مانع تعداد زيادي از بيماريهـا گـردد و بسياري از شيوه هاي غلط زندگي را تـصحيح كنـد و به اين ترتيب اقتصاد بهداشت را به شدت تحت تـاثير خود قرار دهد. علاوه بـر آن بـا در نظـر گـرفتن بقيـه شرايط مانند عدم وجود موانع اجتماعي يـا شـرعي در طرح سوالات، امكان ارائه اطلاعات به صورت تسهيل شده وجود خواهد داشت. در يك بررسي انجام شـده در آمريكـا مـشخص شـد كـه بـيش از 64درصـد ازجوانان 16تا 25ساله اطلاعات بهداشـتي مـورد نيـاز خود را از طريق اينترنت دريافت مي كنند .

5- آموزش الکترونیکی از راه دور به صورت elearning

تلاش براي آموزش بدون محـدوديت زمـان و مكـان سالهاست كه ادامـه دارد. در سـال 1913همزمـان بـا اختراع تصاوير متحرك، اديسون چنين پيش بيني كـرد <من بر اين باورم كه سيستم تصاوير متحـرك سيـستم آموزش ما را دگرگون كرده و در طي چند سال آينـده به صورت عمده اي اسـتفاده از كتابهـاي آموزشـي را منسوخ خواهد كرد>. <دارو> در سال 1932هنگامي كه اولين مدرسه راديويي را بنا نهاده بود آن را بـه رقيبـي اصلي براي كتابهاي آموزشي تشبيه كرد. هر چنـد كـه هيچ يك از اين دو به واقعيت بدل نشد اما هر يـك از اين اختراعات سيستم هاي آموزشـي مكمـل را بنيـان نهادند. مزيـت اصـلي تكنولـوژي الكترونيكـي جديـد امكان دريافت بازخورد از آموزش گيرنـده اسـت كـه امكان ارائه مطالب موثر و مناسب را به آموزش گيرنده فراهم مي كند. در واقع در اين گونه آمـوزش نـه تنهـا استاد مي تواند نظارت كامل و كافي بر دانشجو داشـته باشد، بلكه دانشجو را محدود به مكان و زمان خاصي نمي نمايد، هر زمان كه مايل باشد مي تواند در كلاس حضور يابد، بر اساس استعدادهاي وي مطالب عرضـه و با ارائه چندين بار يك مطلب به دانشجويان مختلف در هزينه ها صرفه جويي مي شود.

6-آموزش الکترونیکی از طریق شبيه سازي

با استفاده از شبيه سازي در هزينه هاي زيـادي صـرفه جويي شده است. يكي از اين پروژه ها، پـروژه شـبيه سازي جسد انسان در دانشگاه بوفالو است كه به جاي استفاده از جسد واقعي، بـا اسـتفاده از اطلاعـات وارد شده همه اعضاي بدن شبيه سازي مي گردند. شبيه سازي تنها محدود به شـبيه سـازي بـدن نيـست.
دانــشگاه اســتانفورد بــراي بازديــد دانــشجويان از آزمايشگاه بيوفيزيـك تـصاوير آزمايـشگاه را بـر روي وب قرار داده است و با انتخاب هر دروازه در تصوير مي توان وارد اطاق مورد نظر شـد و بـا انتخـاب هـر وسيله توضيحات آن را دريافت كرد.دانشگاه پنسيلوانيا براي آمـوزش نحـوه گـرفتن مـايع مغزي نخاعي از شبيه سازي رايانه اي استفاده مي كند و به اين ترتيب مايع مغزي نخاعي هيچ بيماري توسط پزشكان و پرستاران غير ورزيده جمع آوري نخواهد شد. در ايـن روش دسـتگاه بـا شـبيه سـازي فـشار و مقاومت بافتهاي مختلـف بـدن بـا نمـايش اطلاعـات بازخوردي دانشجو را راهنمايي مـي كنـد و پيـشرفت وي را اندازه گيري مي نمايد.
براي آموزش كوله سيستكومي شـكمي نيـز ايـن كـار انجام شده اسـت. در ايـن زمينـه بـا اسـتفاده از شـبيه سازي رايانه اي و با محاسبات رياضـي، برخـورد هـر وسيله جراحي با بافت شبيه سازي شده بدن محاسـبه مي شود و واكنشي كه توسـط بافـت بايـد نـشان داده شــود محاســبه مــي گــردد و بــه جــراح نــشان داده مي شود.
در آموزش تكنولوژيـستهاي علـوم آزمايـشگاهي، در يك بيمارستان دروس عملي و آزمايشگاهي براي ارتقا دانــش و مهــارت حــائز اهميــت اســت. البتــه در آزمايشگاههاي فعلي با وجـود تكنولوژيـستهاي ارشـد وقت كمي براي آموزش دانشجويان رده پايين وجـود دارد چون تقاضا بـراي كارهـاي بيمارسـتاني افـزايش يافته است. براي تكميـل آمـوزش عملـي دانـشجويان تصميم گرفته شد مواد آموزشي كلينيكي شـبيه سـازي شده با استفاده از يك سيستم آموزش به كمك رايانـه ارائه شود .